دعا و مناجات در عبادت
واژه
«دعا» به معناهای گوناگونی چون صدا زدن، ندا دادن، درخواست کردن، دعوت
کردن و امثال آن آمده است.(1) راغب در مفردات می گوید: دعا مانند ندا است،
جز آن که دعا همواره با اسم(2) می آید که به آن خوانده شده می گویند.
علامه طباطبایی در تبیین معنای دعا می گوید: معنای دعا عبارت است از مجسم
ساختن توجه قلبی و درخواست باطنی به صورت درخواست ظاهری که افراد بشر در
بین خود دارند؛ یعنی در برابر پروردگار خویش، آن حالتی را بگیرند که یک
انسان فقیر در برابر فرد توانگری، خود را پست احساس می کند و یک حالت تذلل
به خود می گیرد؛ یعنی دست خود را به سوی او دراز می کند، گردن را کج نموده و
با حالت ذلت و تضرع حاجت خود را سؤال می نماید.(3)
دعا در قرآن و حدیث
به معنای خواندن و طلب کردن حاجت از خدای تبارک و تعالی است. درخواست از
خدواند نسبت به افراد، متفاوت است. بعضی افراد توجهی به حاجت و خواستن چیزی
از خدا ندارند و چون خدا را شایسته چنین امری یافته اند، او را می خوانند.
برخی دیگر نیازهای مادی و معنوی خود را در نظر دارند و برای تأمین آن
نیازها از خدا طلب حاجت می کنند.(4) هر کس با زبان خودش دعا می کند و همان
گونه که انسان ها مختلف هستند و خواسته های گوناگون دارند. زبان دعا نیز
متفاوت است. دعا و مناجات در واقع بخشی از دستورات اسلامی است که در آیات و
روایات تأکید خاصی بر آن شده است و شاید به علت آثار روحی و رفتاری
فراوانی که در دعاها وجود دارند، این اندازه مورد تأکید قرار گرفته اند.
خداوند در قرآن کریم درباره ی دعا، دستورات زیادی دارد که انسان ها را به
بیان خواسته های درونی شان برای آفریدگار فرا می خواند و به آنان وعده
استجابت می دهد. خداوند می فرماید:(وقال ربکم ادعونی استجب لکم)؛(5)
پروردگار شما گفته است که مرا بخوانید تا (دعای) شما را بپذیرم.
دعا در
سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) نیز فراوان
مورد تأکید قرار گرفته است و برخی را به شاگردان و پیروانشان تعلیم داده
اند که در اوقات خاصی خوانده می شوند؛ مانند خواندن دعای کمیل در شب جمعه،
دعای ندبه در صبح جمعه، دعای توسل در شب چهارشنبه و هم چنین مناجات های
مختلفی که در کتاب های دعا ذکر شده اند و هر کدام تأثیر ویژه ای بر جسم و
روح انسان می گذارند. از این رو، وظیفه مردم به ویژه نسل جوان است که در
این دعاها شرکت کنند و به نیاز روحی خویش که احتیاج مبرم به تقویت و پرورش
دارد، پاسخ دهند. البته باید دعاها را با ویژگی ها و شرایط خاص خودشان
خواند تا اثربخش باشند.
در سیره رسول خدا(صلی الله علیه و آله) آمده
است: «ان رسول الله(صلی الله علیه و آله) کان یرفع یدیه اذا ابتهل و دعا
کما یستطعم المسکین؛(6) هرگاه پیامبر(صلی الله علیه و آله) دعا و ابتهال می
کرد، مانند مسکینی که طعام طلب می کند دست هایش را بالا می برد». دعاهای
پیامبر(صلی الله علیه و آله) فراوان بوده است؛ به گونه ای که در موارد
گوناگون و اوقات مختلف، دعاهایی داشته اند که در کتاب های دعا و سیر و سنن
به تفصیل آورده شده اند.(7)
فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در اوقات مختلف و
به انگیزه های گوناگون، دست به مناجات برمی داشت و از خداوند طلب حاجت می
کرد. این دعاها در مسند فاطمه (علیهاالسلام) آمده است. دعا برای برآورده
شدن حاجت، دعا برای دفع خواب شب، دعا برای نجات از زندان، دعا در روزها و
اوقات مخصوص، برخی از این دعاها هستند.(8)
دعا در اوقات مخصوص، به ویژه
در ماه رمضان، تأثیر خاصی بر انسان دارد و در سیره معصومین(علیهم السلام)
بسیار نقل شده است. در مورد امام سجاد(علیه السلام) آمده است که آن حضرت در
ماه رمضان با زبان دعا سخن می گفت. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که
آن حضرت فرمود: «کان علی بن الحسین(علیه السلام) اذا کان شهر رمضان لم
یتکلم الا بالدعاء و التسبیح و الاستغفار و التکبیر؛(9) علی بن الحسین(علیه
السلام)در ماه رمضان فقط با زبان دعا، تسبیح، استغفار و تکبیر سخن می
گفت».
پی نوشت ها:
1. مفردات الفاظ القرآن، واژه «دعا» ص 315؛ فرهنگ معاصر، ص197.
2. همان.
3. تفسیر المیزان، ج2، ص52.
4. وسیله النجاه، (شرح دعای سمات)، ص11.
5. غافر، آیه ی 60.
6. سنن النبی، ص376.
7. همان، ص378-468.
8. مسند فاطمه الزهراء (عیهاالسلام)، ص213-253.
9. بحارالانوار، ج46، ص65.
